धगधगते अर्धे शतक
-अपर्णा पाटील
पाच दशके सामाजिक चळवळीत स्वत:ला झोकून देणाऱ्या महिलेचे आयुष्य कसे असते, हे जाणून घ्यायचे असेल तर अरुणा रॉय यांचे ‘द पर्सनल इज पॉलिटिकल : अॅन अॅक्टिव्हिस्ट्स मेमॉयर’ वाचायला हवे. देशात राजकीय, सामाजिक आणि आर्थिक सुधारणांचे मंथन सुरू असताना सामाजिक कार्यात सर्वस्व पणाला लावलेल्या कार्यकर्त्यांच्या वाट्याला आलेला संघर्ष जीवघेणाच होता. तसाच तो त्यांच्याही वाट्याला आला. त्यातही ‘स्त्री’ असल्याने आलेले अनुभव अधिकच अस्वस्थ करणारे ठरले, हे या आत्मपर पुस्तकातून लक्षात येते.
एका तमीळ उच्चवर्णीय-वर्गीय कुटुंबात वाढताना रॉय यांना शिक्षणाची संधी आपसूक मिळाली. त्यांचे कुटुंब शिक्षित होते. अनेक नातेवाईक उच्चपदस्थ होते. स्त्रिया सामाजिक कार्यात आधीच उतरलेल्या होत्या. त्यामुळे, त्यांचा शिक्षक, आयएएस अधिकारी ते सामाजिक कार्यकर्त्या हा प्रवास चकित करणारा नसला तरी, त्यांचे अनुभव आणि विश्लेषण वाचकाला थक्क करते.
सधन, शिक्षित आणि पुरोगामी स्त्रियांचा सहवास त्यांना लाभल्याने त्यांचे आयुष्य वेगळ्या प्रकारे घडल्याचे सांगतात. आयएएस असलेल्या रॉय यांनी १९७५मध्ये नोकरीचा राजीनामा देत सामाजिक चळवळीत उतरण्याचा निर्णय घेतला. राजस्थानातील तिलोनियातून त्यांनी समाजकार्याची सुरुवात केली. हा प्रवास कसा वळणावळणाचा, कष्टप्रद आणि शहरी-नागरी, उच्च-पददलित, धार्मिक भेदभावांनी कसा व्यापलेला आहे, याची जाणीव त्यांनी झाली. प्रस्तावनेतील कार्यकर्ती म्हणून वाट्याला आलेला पहिला प्रसंग ते समाजसुधारणेचा लढा अजून पूर्ण झालेला नाही, असे सांगणारे पुस्तकातले शेवटचे प्रकरण, यातून त्यांच्या प्रदीर्घ आणि अतुलनीय अशा योगदानाचे महत्त्व लक्षात येते. त्याचबरोबर देशातील ग्रामीण भागांतील जीवन किती खडतर आहे. त्यातही स्त्रियांच्या वाट्याला त्याहूनही अधिक कठीण संघर्ष आहे. गरिबी, भेदभाव, स्त्री-पुरुष असमानता, जातिव्यवस्था, भ्रष्टाचार याबरोबरच राजकीय उदासीनता, प्रत्येक पायरीवर संघर्ष, शोषितांचे भयावह जग आणि संघटनांची उभारणी करताना घेतलेल्या ध्येयवादी भूमिका, यातला झगडा अखंड आहे, हेही लक्षात येते. कदाचित, आताच्या पिढीला या समाजकार्याचं मोल समजणार नाही, पण रॉय यांच्या लिखाणातून भारतासारख्या वैविध्यपूर्ण देशाला त्याची किती गरज आहे, हे लक्षात येते.
‘अवर डेव्हलपमेंट.. अॅट देअर कॉस्ट’ या प्रकरणात त्यांचा शिक्षकी पेशात झालेला प्रवेश, त्यानंतर मुलकी सेवेत काम करताना आलेले अनुभवही त्यांनी मांडले आहेत. स्त्री-पुरुष एकत्र काम करताना होणाऱ्या चर्चा, पुरुषांचा दबदबा याविषयी एक प्रसंग बोलका आहे. त्यांना तिरुचिरापल्ली येथे पोस्टिंग असताना फील्डवर जाताना आपण एकत्र गेलो तर आपली पत्नी त्याला हरकत घेईल, अशी भीती व्यक्त करण्यात आली होती. त्यानंतर अरुणा यांना कार्यालयातच करता येईल, असे काम दिले गेले. त्यावर त्यांनी आपली नाराजी वरिष्ठांकडे व्यक्त केली. आपल्या सात वर्षांच्या प्रशासकीय सेवेत त्यांनी सरकारी यंत्रणाशी झालेला परिचय आणि त्यांचा झगडा यावर केलेले भाष्य मार्मिक आहे. असे कित्येक प्रसंग त्या मुद्दे मांडताना पुस्तकातून सांगतात.
नोकरीचा राजीनामा देत सामाजिक कार्याला वाहून घेतलेल्या रॉय यांच्या वाट्याला ‘आपण बरोबर आहोत का?’ असा प्रश्न वारंवार आला. स्त्री म्हणून उपेक्षित भाव, भावनिक गरजांची उपेक्षा व त्याबाबत तुच्छता.. याकडे लक्ष वेधताना त्यांनी त्या-त्या परिस्थितीतील संघर्ष, मतभेदाची कारणेही मांडली आहेत. जातीय व्यवस्था, नैतिक मूल्ये हे सामाजिक मुद्दे तर पारदर्शक राज्यकारभार, सत्याची चाड असलेल्यांच्या हत्या यासारख्या राजकीय आव्हानांचा ऊहापोह त्या करतात. पुस्तकात १५ प्रकरणे आहेत. शेवटच्या ‘नो फुल स्टॉप्स...’ प्रकरणामधून सध्याच्या राजकीय आणि सामाजिक परिस्थितीवर त्या भाष्य करतात. ते अंतर्मुख करते.
‘गरिबांना इतिहास नसतो, त्यांच्या आठवणी मागे उरत नाहीत किंवा त्यांचे चिरंतन स्मरण व्हावे अशी एखादी वस्तूही नसते’, असे अल्बेर कामू यांनी म्हटले आहे. त्याची आठवण करून देत लेखिका उपेक्षितांचे अंतरंग अतिशय पोटतिडकीने मांडते. एखाद्या व्यक्तीने आयुष्यात स्वीकारलेल्या वैचारिक मूल्यांवर तिला ‘डावे’ किंवा ‘उजवे’ ठरवण्याचा आणि त्यांच्या कामावर ताशेरे ओढण्याचा अधिकार आपण राखून ठेवलेला असतो. मात्र, तळागाळातील व्यक्तींच्या सक्षमीकरणासाठी तळमळीने केलेल्या कामाकडे संवेदनशीलतेने पाहण्याचे भान असणे गरजेचे आहे; याची जाणीव हे आत्मचरित्रात्मक लिखाण करून देते.
द पर्सनल इज पॉलिटिकल : अॅन अॅक्टिव्हिस्ट्स मेमॉयर लेखक : अरुणा रॉय प्रकाशक : हार्पर कॉलिन्स पाने : ३०३, किंमत : ५९९